Zielona szkoła z prof. Mikołejką (Podlasie północne)

[pablo]

Północny Wschód (Podlasie północne - Suwalszczyzna - Mazury Garbate) - plan wstępny

Plan jest naturalnie idealistyczny, ale po pewnych skrótach dotyczących, jak przypuszczam głównie Mazur Garbatych, Suwałk i Augustowa, stanie się on czymś bardziej realnym. Warto jednak zdać sobie sprawę z pewnego duchowego i materialnego „horyzontu”, z jakim przyjdzie się nam zmierzyć w tej podróży. Czasami będzie to zatem wędrówka do miejsc wspaniałych i jasnych, a czasami - niestety - podróż do „jądra ciemności”.

Mazury Garbate

Ełk: zamek pokrzyżacki na wyspie (XV wiek, przebudowany po pożarze w XIX wieku na więzienie)

Barokowy kościół drewniany (XVII wiek, pierwotnie ewangelicki, dziś katolicki) w Ostrymkole.

Słup graniczny z 1545 roku niedaleko wsi Bogusze pod Prostkami na styku trzech granic: Korony Polskiej, Wielkiego Księstwa Litewskiego i Prus

Klasycystyczny pałac i park we wsi Golubie.

Straduny: do wsi wjeżdża się piękną lipowa aleją; ciekawy jest schowany wśród drzew kościół z lat 1736-1738 (a w nim „Ukrzyżowanie” z ok. 1570 roku, być może środkowa część południowoniemieckiego tryptyku; ponadto w kościele są barokowe organy z połowy XVIII wieku i kamienne renesansowe płyty nagrobne z XVI i XVII wieku - epitafia z figurami rycerzy); obok kościoła jest park z początków XIX wieku; nad rzeką Ełk jest wielki i malowniczy młyn wodny z 1925 roku.

Gołdap: kościół parafialny Najświętszej Marii Panny Matki Kościoła - a zarazem konkatedra diecezji ełckiej - z lat 1570-1580; początkowo ewangelicki, mocno zniszczony w 1944 roku, teraz odbudowany; przy ulicy Lipowej pomnik upamiętniający domniemany pobyt Immanuela Kanta w Gołdapi (według dotychczasowych ustaleń Kant nigdy nie wyjeżdżał z Królewca, w Gołdapi jednak utrzymują, że raz mu się to zdarzyło - i przyjechał do tego miasta zimą 1775-1776 na zaproszenie dowódcy garnizonu gołdapskiego, generała von Lossowa; podobnie twierdzi się w Olsztynie, gdzie na dowód rzekomego pobytu słynnego filozofa mają takie blokowisko, zwanego ulicą Immanuela Kanta);

Mosty w Stańczykach nad doliną Błędzianki o wysokości 32 metrów i długości 150 metrów, stanowiące fragment nieczynnej dziś linii kolejowej Gołdap – Żytkiejmy, zbudowano na początku XX wieku (konstrukcja północna powstała w latach 1912-1914, południowa - w latach 1923-1926); wykonano je z żelbetonu jako konstrukcje pięcioprzęsłowe o równym promieniu łuków 35 metrów.

Piramida w Rapie (początek XIX wieku) - grobowiec pruskiej rodziny von Fahrenheid - zaprojektowana przez Bartela Thorwaldsena; jest wysoka na blisko 16 m, jej podstawa ma kształt kwadratu o boku 10 m, a zbudowano ją z polnego kamienia wykończonego czerwoną cegłą; w 1811 roku w grobowcu tym jako pierwsza została pochowana trzyletnia córeczka Ninette Fahrenheid, zmarła na szkarlatynę; podczas I i II wojny grobowiec został zdewastowany przez Rosjan; obecnie jest jednak po trosze zabezpieczony i uchodzi w Polsce za jedno z najsłynniejszych „miejsc mocy”.

Ruiny junkierskiego pałacu w Mieduniszkach Wielkich - malownicza i zarazem posępna ilustracja dziejów tego rodzaju obiektów w dawnych Prusach Wschodnich: rzecz była pierwotnie barokowa (z połowy XVIII wieku); należał m.in. do von Stauffenbergów (tak, tych od zamachu na Adolfa H.); częściowo zrujnowany w I wojnie, przebudowany w latach dwudziestych minionego wieku; po 1945 objął nad nim „pieczę” PGR (z wiadomym skutkiem); po 1989 roku upadku dopełnił pożar; wspaniały ongiś park z XVIII stulecia zdziczał oczywiście.

Olecko: monumentalny pomnik- mauzoleum (1927), położony w parku miejskim nad Jeziorem Oleckim Wielkim i poświęcony żołnierzom niemieckim poległym w czasie bitew mazurskich z 1914 roku; zbudowany został z kamiennych bloków w formie ogromnej półrotundy z arkadowymi otworami (drugi co do wielkości w Prusach Wschodnich); nawiązuje stylem do architektury zamków krzyżackich, ma bowiem wysokie wieżyce z mieczami i góruje nad placem, z którego doń wiodą szerokie schody; w okresie międzywojennym był miejscem szowinistycznych wieców; w 2004 roku, podczas remontu usunięto zeń tablicę głoszącą chwałę wielkich Niemiec.

Cichy: majątek i dwór - dobrze zachowane (jak na te tereny) dobra rycerskie o tradycji sięgającej połowy XVI wieku, obejmujące także budynki gospodarcze i park.

Suwalszczyzna

Puńsk: centrum kultury litewskiej w Polsce, jej świadectwem jest m.in. neogotycki Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (1877-1881) , wewnątrz którego znajdują się rzeźby, witraże, ołtarze z litewską ornamentyką i chorągwie oraz serwety zdobione litewskim haftem itd.; do tego kręgu kulturowego należą też rozsiane po mieście kapliczki; istnieje też szkolnictwo litewskie, w mieście mieszka wielu twórców ludowych, a w sklepach i restauracjach można kupić specjały litewskiej kuchni.

Sejny: przepiękna Bazylika Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny (kościół i klasztor podominikański), XVII-XVIII w., przebudowana w latach 1760–1779 w stylu baroku wileńskiego (jedyny obok kościoła w Różąnymstoku przykład tego stylu w obecnych granicach Polski); Biała Synagoga z lat 1860-1870; wnętrza zdewastowali Niemcy, po wojnie był remizą strażacką, magazynem nawozów sztucznych i zajezdnia taboru gospodarki komunalnej; po remoncie i pracach konserwatorskich (1978-1988) mieści się tam (jak też w Domu Pogranicza, Starej Poczcie i Dawnej Jesziwie) słynny Ośrodek „Pogranicze - sztuk, kultur, narodów” (spotkamy się z jego twórcą, poetą Krzysztofem Czyżewskim, zapoznamy się z bardzo ciekawymi pracami tego centrum, a być może uda się nam wysłuchać koncertu Kapeli Klezmerskiej i pojedziemy do Krasnogrudy, upamiętniającej Czesława Miłosza); Dom Talmudyczny (synagoga zbudowana w latach 60. XIX wieku na miejscu starej synagogi, naprzeciwko Synagogi Białej; wnętrza zostały zdewastowane); inne budynki sakralne, ratusz i układ miasta.

Krasnogruda: dwór z końca XVII wieku, należący m.in. do Eysymontów i Kunatów (z Kunatw wywodziła się matka Czesława Miłosza); wolą Czesława i Andrzeja Miłoszów oraz Janiny i Andrzeja Jurewiczów – ostatnich spadkobierców – dwór krasnogrudzki wraz z parkiem w 2002 roku w wieloletnią dzierżawę przejęła Fundacja „Pogranicze” i jest on siedzibą Międzynarodowego Centrum Dialogu.

Suwałki: Muzeum Okręgowe im. Marii Konopnickiej (m.in. obrazy „monachijczyków”, w tym Alfreda Wierusza-Kowalskiego, który urodził się w tym mieście).

Wigry: wspaniały barokowy kościół i klasztor pokamedulski (m.in. polichromie, krypty i domki eremitów, wieża zegarowa itd.; apartamenty papieskie); klasztor uległ kasacie pruskiej w 1805 roku; został cokolwiek zdewastowany i odbudowano go z wielkim nakładem środków państwowych, przeznaczając na dom pracy twórczej (1975-2010); w 2010 roku w niejasnych okolicznościach został zwrócony Kościołowi.

Augustów: rzut oka na Kanał Augustowski (1824–1839), m.in. oryginalne śluzy Przewięź i Swoboda (1826–1827), położone przy administracyjnych granicach miasta, budynek Zarządu Portu (1829), budynek Zarządu Wodnego (1903; w 1939-1941 była to siedziba NKWD, która stała się miejscem masakry w lecie 1941).

Różanystok: piękne barokowe Sanktuarium Maryjne (kościół - Bazylika Ofiarowania Najświętszej Maryi Panny - o rokokowym wystroju, podominikański klasztor, obecnie w gestii salezjanów) postawiony na wzór kościoła jezuitów grodzieńskich; w pobliżu willa „Zielona Dacza” z końca XIX wieku (warta grzechu).

Bagna Biebrzańskie (Rezerwat Czerwone Bagno i Biebrzański Park Narodowy, czyi dolina rzeki Biebrzy z rozległymi bagnami i torfowiskami o długości ponad 100 km, jedna z największych ostoi dzikiej przyrody w Europie.

Bohoniki: meczet (przełom XIX-XX w.) i cmentarz tatarski (od końca XVIII w.).

Kruszyniany: najstarszy w Polsce meczet (koniec XVIII w.?) i cmentarz tatarski (najstarszy nagrobek z 1699 roku); we wspaniałej Tatarskiej Jurcie jest chyba za mało miejsc na noclegi, ale z kuchni tatarskiej możemy tu skorzystać śmiało; w Kruszynianach są inne jeszcze miejsca na noclegi, ale ich nie znam („Jurtę” polecałbym stanowczo, gdyby nas było o połowę mniej).

Tykocin: obok Sejn absolutna perła na szlaku, z ponad setką zabytków i pięknym położeniem nad Narwią; ale najważniejsza jest barokowa Synagoga Duża (wnętrza, mimo hitlerowskiej dewastacji, nieźle zachowane; odbywają się w nim doraźne nabożeństwa, ale przede wszystkim jest tam doskonałe Muzeum Kultury Żydowskiej - mam nadzieję, że kieruje nim ten sam Jan Maciejewski, którego poznałem parę lat temu, bardzo sympatyczny i kompetentny) i Synagoga Mała (koniec XVIII w.); kirkut (najstarszy na Podlasiu, zachowało się pół tysiąca macew); oszałamiający barokowy układ przestrzenny miasta z trapezoidalnym Rynkiem Dużym oraz stanowiącym ongiś centrum dzielnicy żydowskiej Rynkiem Małym; zamykający Rynek Duży późnobarokowy kościół Trójcy Przenajświętszej w Tykocinie oraz zespół klasztorny pomisjonarski (z fundacji hetmana Jana Klemensa Branickiego, 1742-1748, z obrazami m.in. Szymona Czechowicza); obok dawny alumnat dla weteranów z początku XVII wieku (teraz hotelik, nocowałem tam i jadłem, było miło i wygodnie, ale nie wiem, czy znowu nas nie za dużo); ruiny zamku Zygmunta Augusta (teraz w odbudowie); pomnik Stefana Czarnieckiego z 1763 roku (drugi „co do starości” pomnik świecki w Polsce po Kolumnie Zygmunta); zespół klasztorny bernardynów z XVIII wieku (dziś dom księży emerytów) - w ich kościele pochowany został m.in. Łukasz Górnicki, twórca „Dworzanina polskiego”.

Choroszcz: piękny pałac Branickich z drugiej połowy XVIII, przebudowa dwudziestowieczna mu nie zaszkodziła; dziś mieści ciekawe bardzo Muzeum Wnętrz Pałacowych; obok, na terenie dawnego folwarku, wspaniałe, ogromne i znakomicie zachowane - to w Polsce rzadkość! - zabudowania gospodarcze.

Supraśl: Ławra Supraska, czyli Monaster Zwiastowania Przenajświętszej Bogurodzicy i św. Apostoła Jana Teologa; wspaniała rekonstrukcja wysadzonego przez Niemców szesnastowiecznego kościoła obronnego i klasztoru, stanowiącego naprzemiennie ośrodek prawosławia lub grekokatolicyzmu; wspaniałe, multimedialne Muzeum Ikon (głównie skonfiskowanych przemytnikom przez Straż Graniczną i Celną); Supraśl jest dziś stolicą duchową polskiego prawosławia, daje się to odczuć, a poza tym to bardzo pięknie położone miasto, z licznymi ciekawymi obiektami architektury, np. secesyjnym Pałacem Buchholtzów (dziś mieści się tu liceum plastyczne, ale może chyba obejrzeć doskonale zachowane polichromie, stolarkę, sztukaterię i żeliwną klatkę schodową oraz jedyny na Polasiu zachowany ogród secesyjny).

Białystok: stary kościół farny (późnorenesansowy i barokowy), z przyłączony do niego tzw. kościołem czerwonym, neogotyckim, z początku XX wieku, co w sumie składa się na kompleks Bazyliki Archikatedralnej Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny; Sobór świętego Mikołaja (lata 50. XIX wieku, główna świątynia prawosławnej diecezji białostocko-gdańskiej); tzw. kościół biały, czyli św. Rocha, Kościół Pomnik Odzyskania Niepodległości, 1927-1945; monumentalna konstrukcja z żelbetonu o antyrosyjskiej i antyprawosławnej wymowie, górująca nad miastem, kryształowa struktura sklepień jest zupełnie niebywała); ogromny barokowo-klasycystyczny zespół pałacowo-parkowy Branickich, dewastowany długo i namiętnie przez Akademię Medyczną, teraz odzyskuje dawną świetność; Galeria im. Sleńdzińskich, galeria monograficzna rodu Sleńdzińskich, założona w 1993 rok w dawnym Domu Modlitwy Cytronów.

Zbigniew Mikołejko